Adaptacja (łac. adaptatio – przystosowanie) – przystosowanie się organizmu poprzez zmianę struktury lub funkcji do życia w nowych dla niego, trwale zmienionych warunkach bytowych lub zewnętrznego stresu. Efektywność adaptacji określa dostosowanie.
Adaptacja jest istotną, dziedziczną lub niedziedziczną i podlegająca rozwojowi cechą wszystkich żywych organizmów. Adaptacja fenotypowa dotycząca zmian osobniczych nie jest dziedziczna. Adaptacja dziedziczna jest wynikiem doboru naturalnego lub sztucznego – poprzez eliminację cech niekorzystnych zwiększa szansę przetrwania organizmu i wydania większej liczby potomstwa. Zmiany adaptacyjne są dziedziczone poprzez przekaz zmodyfikowanego materiału genetycznego osobników, które mogły przetrwać w zmienionych warunkach środowiska. Organizmy przystosowują się do środowiska, w którym żyją. Organizmy zamieszkujące podobne siedliska często zyskują zbliżone przystosowania. Zjawisko takie zwane jest konwergencją dla gatunków o odległym pokrewieństwie lub ewolucją równoległą dla gatunków bliżej spokrewnionych.
Nie każda cecha fenotypowa jest adaptacją do środowiska. Adaptacjami nie są zachowania, które wynikają z konieczności fizycznej i ograniczeń fizjologicznych w funkcjonowaniu organizmów, a także efekty działania dryfu genetycznego. Do czasu opublikowania przez Stephena J. Goulda i Richardaa Lewontina artykułu The Spandrels of San Marco and the Panglossian Paradigm: A Critique of the Adaptationist Programme pod koniec lat 70. XX wieku, zakładano, że każda cecha morfologiczna jest funkcjonalna. Gould i Lewontin wskazywali, że cechy mogą być skutkiem neutralnej zmiany lub efektem ubocznym zmiany innych cech. Według George’a Williamsa, aby móc określić daną cechę jako adaptacyjną, pod uwagę wziąć należy kwestie niezawodności (powszechne jej występowanie w populacji w danym typie środowiska), skuteczności (lepsze rozwiązywanie dzięki tej cesze problemów adaptacyjnych pojawiających się w środowisku organizmu) i ekonomii (małe obciążanie organizmu kosztami wytworzenia i utrzymywania tej cechy). Występowanie tych trzech kryteriów oznacza, że dana cecha nie powstała przypadkowo, a była wymuszona poprzez dobór naturalny. Douglas Futuyma zakłada, że o danej cesze można mówić jako o adaptacyjnej, gdy występuje złożoność jej struktury, funkcjonalność w rozwiązywaniu problemów, możliwość eksperymentalnego określenia jej wpływu na przeżywalność oraz ewoluowanie danej cechy u osobników znajdujących się na różnych gałęziach drzewa filogenetycznego, które podlegają takim samym oddziaływaniom presji selekcyjnej (np. korelacja między występowaniem cechy u niespokrewnionych gatunków i typem środowiska).
Procesy adaptacyjne dzielone są na trzy grupy:
indywidualne (działające w ciągu życia osobnika);
populacyjne (tworzące się w procesie formowania się populacji);
gatunkowe (uwarunkowane genetyczną pulą gatunkową);
